Pieśń Hyndli - Hyndluljóð

Tłumaczenie pieśni znajdziecie pod tym linkiem: „Pieśń Hyndli”

 A tu więcej o tekście i jego tłumaczeniu:

'Gdyby wyobrazić sobie „enigmatycznego boga” Hajmdala jako żywą, czującą istotę, można by przypuszczać, że czułby się w tym wierszu zupełnie jak w domu, ponieważ – jak stwierdził Hugo Gering – Hyndluljóð jest niezaprzeczalnie jednym z najdziwniejszych i najtrudniejszych do zrozumienia wierszy w korpusie eddyckim' (Cöllen, 2017, s.87).

Nie wiem, czy zgadzam się z powyższą opinią, ale ewidentnie „Pieśń Hyndli” jest nieoczywista i zadziwiająca. Ale jest też pełna humoru – jak choćby wymiana zdań między głównymi bohaterkami utworu - boginią Freją i jotunką Hyndlą, w której ta pierwsza zachęca Hyndlę, aby wspólnie ruszyły do Walhalli na swoich wierzchowcach. Wierzchowcem Hyndli – którego ta odmawia osiodłać – jest wilk. A wierzchowcem Frei – świnia, a tak naprawdę jej kochanek Ottar zmieniony w knura. 

„Pieśń Hyndli” nie jest klasyczną pieśnią „Eddy Poetyckiej”, jako że nie ma jej w najważniejszych zbiorach rękopisów, przede wszystkim w XIII-wiecznym „Codex Regius". Ale zachowała się w XIV-wiecznym zbiorze „Flateyjarbók”, największym średniowiecznym manuskrypcie islandzkim, zawierającym też sagi i annały.

Utwór ten jest świetnym przykładem na to, jak wiele wpływu na tekst mają przekonania tłumacza czy redaktora. Oczywiście pieśni „Eddy”, spisane przez średniowiecznych skrybów, były potem przepisywane, redagowane i drukowane. Do tej pory przy tłumaczeniach korzystałam głównie z manuskryptów zredagowanych przez Finnura Jónssona – islandzko-duńskiego filologa żyjącego na przełomie XIX i XX wieku, jednego z najważniejszych redaktorów staronordyckiej poezji. 

Jednak gdy przychodzi do „Pieśni Hyndli”, w której kochanek Frei występuje w postaci świni, Finnur nie wierzy w to, co czyta. Pomysł, jakoby kochanek bogini, Ottar, mógł być knurem, nazywa całkowicie niedorzecznym. A ponieważ w pieśni występują tylko trzy osoby – Hyndla, Freja i milczący knur, a Hyndla ewidentnie zwraca się do Ottara, to redaktor zamienia miejscami różne strofy tak, aby można było założyć, że Hyndla i Freja dotarły do Walhalli i tam rozmawiają z Ottarem. I to wszystko pomimo tego, że Hyndla nazywa Freję oszustką, opiera się i w żadnym momencie nie wydaje się nigdzie jechać. Na końcu pieśni bogini poddaje się i prosi o piwo pamięci dla knura (gellti), by Ottar zapamiętał przemowę. Tu Finnur Jónsson twierdzi, że interpretacja, jakoby knurem był sam Ottar, jest „absolutnie szalona” i sugeruje, że w manuskrypcie literki "ll" musiały zostać przeinaczone - naprawdę powinno tam być "s", a knur musi być gościem (gesti). W innym miejscu większość redaktorów XIX-wiecznych zastępuje „eðli” i „ædi”, oznaczające ludzką naturę, popęd, szał i pożądanie związane z owulacją, słowem „Óði” – domniemanym małżonkiem Frei. Tym samym Freja, bogini płodności, z przyjaciółki natury/popędu („edlvina”) staje się w niemal wszystkich kolejnych wydaniach i tłumaczeniach pieśni przyjaciółką Oda („Óðs vina”), a u Finnura Jónssona wręcz jego żoną (1932). Co ciekawe, w polskim tłumaczeniu Apolonii Załuskiej-Strömberg Freja określana jest z kolei jako „szlachetna przyjaciółka” (1986, s.165), a u Jacka Godka jako „szlachetna kuma” (bez daty).

A jednak trudno jest nie mieć wpływu jako tłumacz czy redaktor na wydźwięk tekstu, szczególnie jeśli niektóre słowa są niepewne i mogą być interpretowane na różne sposoby.

Wracając do świni - w szóstej strofie Hyndla zarzuca Frei, że ta ją omamia. 

Twierdzi: 

        6.
        Fla ertu Freyia
        er þu freistar min
        visar þu augum
        aa oss þannig.
        er þu hefir ver þinn
        i valsinne
        Ottar iunga
        Jnnsteins bur.

Słowo z szóstej linijki – valsinni/valsinne (które pojawia się w też później w odpowiedzi Frei) nie jest łatwe do przetłumaczenia  i różnie jest interpretowane przez tłumaczy. „Val” to wybór, „vald” – władza, „valr” – zabici, polegli (jak w Valhalli - hali poległych), ale też jastrząb, a nawet coś okrągłego lub owalnego. „Val” oznacza też coś egzotycznego, zagranicznego; „vala maalmi” w tej samej pieśni to walijski metal (ruda), a Valland w „Pieśni o Harbardzie” to odległa kraina albo Walonia. Z kolei „sinni” tłumaczone jest jako towarzystwo lub ścieżka, choć „sinn” to też czas, raz (einu sinni – jeden raz), að sinna to podróżować, ale też prosić, dbać o coś, wspierać. Z kolei Guðbrandur Vigfússon zmienił pisownię do valsvini – „postać świni” (za: Ingham, n.d.), co wydaje się mieć najwięcej sensu w kontekście tej pieśni. 

I ta interpretacja najlepiej odpowiada wymianie zdań między Freją i Hyndlą, która brzmiałaby wtedy tak:

6. Hyndla:

Fałszywa Freja
mnie tu omamia,
tak pokazujesz
nam swoje oczy,
a gach twój kroczy
w postaci świni,
Ottar młody,
Innsteina syn.

7. Freja:

Łudzisz się Hyndlo,
i chyba śnisz,
mówiąc, że miły mój
ma postać świni.
Tu knur się lśni,
Złota Szczecina,
bojowa świnia,
którą sprawiły
mi dwa krasnoludy
Nabbi i Dáinn.

Ale znów – czy możemy zmieniać sens tekstu, tylko dlatego, że tak lepiej pasuje? Dla pewności sama zajrzałam do rękopisów i znalazłam słowo, o którym mowa (tu zaznaczone):

 

Co prawda tekst napisany jest minuskułą, w której "s" wygląda jak "f", ale żadnego "v" po nim nie widać. Oczywiście mogło się zdarzyć, że skryba średniowieczny źle zinterpretował przekaz ustny. Postanowiłam jednak, nie bez żalu, nie naprawiać oryginalnej pisowni i wróciłam do interpretacji o towarzystwie/drodze poległych, drodze do Walhalli, co też ma sens – biorąc pod uwagę, że w pierwszej strofie Freja namawia Hyndlę właśnie na wycieczkę do Walhalli.

Fałszywa Freja
mnie tu omamia,
tak pokazujesz
nam swoje oczy,
a gach twój kroczy
ścieżką poległych,
Ottar młody,
Innsteina syn.

Młody Ottar jest zbyt małomówny (szczególnie jako knur), aby coś zdradzić. W pieśni wypowiadają się więc tylko dwie kobiety. Nareszcie po takich pieśniach jak „Pieśń o Harbardzie” czy „Pieśń o Wikłaczu” słyszymy głos kobiet. Czy jest to utwór feministyczny?  Nie za bardzo. Według Testu Bechdel, używanego do określania aktywnej obecności kobiet w treściach kultury, utwór powinien spełnić trzy warunki, by uchodzić za reprezentujący kobiety: 1) powinny być w nim co najmniej dwie postacie kobiece posiadające imię, 2) prowadzące ze sobą rozmowę, 3) na temat inny niż mężczyźni. Tymczasem, choć dwie kobiety są, mają imiona i rozmawiają ze sobą nawzajem, to:

– mimo iż Ottar nic nie mówi, to jest głównym adresatem pieśni. To dla niego Hyndla wymienia całą genealogię ludzi i bogów, a lista ta składa się głównie z mężczyzn. Mamy więc kobiety, ale rozmawiające przede wszystkim o mężczyznach.

A do tego:

– Freja na początku pieśni zaprasza Hyndlę do złożenia wspólnej ofiary Thorowi i Odynowi, aby prosić ich o łaskę. Wydaje się to osobliwe, biorąc pod uwagę, że Freja sama jest boginią, pochodzi z rodu Wanów, starszych niż Asowie, jest boginią natury, obfitości, a nawet zarządza połową poległych wojowników – druga połowa należy się Odynowi. Podobnie jak Odyn, Freja jest też boginią bitwy i boginią śmierci (Grundy, 1999, s.61). Dlaczego miałaby modlić się do Odyna? 

– obelgi Hyndli w stosunku do Frei oparte są na męskiej moralności. Hyndla wytyka Frei złe prowadzenie się i licznych kochanków, choć trudno spodziewać się po niej czegoś innego – w końcu jest boginią natury. Jej sama istota zostaje tu wyszydzona. Taką pogardę dla kobiecej nieskrępowanej seksualności można by interpretować jako zgodną z moralnością chrześcijańską, gdyby nie to, że podobnie obraża boginię obfitości – Isztar – nawet Gilgamesz, bohater eposu, napisanego w drugim tysiącleciu przed naszą erą. Także „Lokasenna” wytyka boginiom złe prowadzenie się. W pieśniach staronordyckich występuje typowa nawet dla współczesnego świata, a obecna na wskroś tysiącleci, podwójna moralność - inaczej osądzana jest seksualność kobiet, a inaczej mężczyzn. W „Pieśni o Harbardzie” Odyn przechwala się swoimi kontaktami seksualnymi, podczas gdy w „Pieśni Hyndli” Freja próbuje je ukryć. 

I jeszcze ostatni wątek – jeśli ktoś czytał już „Krótszą przepowiednię wieszczki” („Völuspá hin skamma”), to zauważy, że jest ona włączona w całości do „Pieśni Hyndli”. Wnikliwi czytelnicy znajdą pewne drobne różnice w tłumaczeniu tych strof, związane m.in. z tym, że tym razem korzystałam z innego tekstu źródłowego („Flateyjarbók”). 

Od XIX wieku uważa się zgodnie, że „Krótka przepowiednia wieszczki”, mówiąca o bogach, a nie ludziach, jest osobnym utworem, dodanym później do oryginalnej „Pieśni Hyndli” (chodzi o oryginał w wersji ustnej, bo żaden zapisany tekst sprzed „Flateyjarbók” nie jest znany). Jest to znów oparte na założeniach redaktorów. Sophus Bugge, XIX-wieczny norweski filolog, twierdzi że genealogiczne wyliczanie bogów, jotunów oraz proroctwa na temat Ragnaroku i dalekiej przyszłości, nie pasują do wyliczania genealogii rodu Ottara. „Wydaje mi się pozbawione sensu, żeby Ottar miał powtórzyć to wszystko w zakładzie z Angantyrem” (cytat za: Cöllen, 2017, s. 88). Tymczasem Sebastian Cöllen twierdzi, że Hajmdal – o którym dowiadujemy się najwięcej właśnie z tej pieśni – jako strażnik bogów i założyciel klas społecznych (zob. „Pieśń o Rigu”), gwarantuje porządek genealogiczny i społeczny, a przez to wzmacnia pozycję i żądania Ottara. „Pieśń Hyndli” jest jego zdaniem dobrze zaplanowaną całością, a „Krótsza przepowiednia wieszczki” jest połączona z resztą genealogicznych wyliczeń i wspiera walkę Ottara o jego dziedzictwo rodowe (2017). 

Jak widać, zagadek w tej pieśni jest wiele – zachęcam oczywiście do przeczytania i szukania własnych odpowiedzi. 

Źródła:

Cöllen, Sebastian (2017). Heimdallr in Hyndluljóð: The Role and Function of the ‘Enigmatic God’ in an Enigmatic Poem. W: Theorizing Old Norse Myth, s. 83-103.

Godek, Jacek (bez daty). Pieśń Hyndli. Dostęp online: http://e-sagi.pl/edda-starsza/pie%C5%9B%C5%84-hyndli/

Grundy, Stephen (1999). Freyja and Frigg. W: The Concept of the Goddess, red: Miranda Jane Aldhouse-Green i Sandra Billington. Londyn: Routledge, s. 56–67.

„Her hefr vpp Hyndluljod. Queðit vm Ottar heimska”. W: Flateyjarbók. Dostęp online: http://www.heimskringla.no/wiki/Hyndlulj%C3%B3%C3%B0_(Flateyjarb%C3%B3k) 

Ingham Marion (no date). Hyndluljóð - The Lay of Hyndla. Dostęp online: http://www.voluspa.org/literal/hyndluljod.htm

Jónsson Finnur (1932). Hyndluljóð. W: De gamle Eddadigte. Kopenhaga. Dostęp online: http://www.heimskringla.no/wiki/Hyndlulj%C3%B3%C3%B0_(FJ)

Näsström, Brill-Mari (1996). Freyja - a Goddess with Many Names. W: The Concept of the Goddess, Red. S. Billington i M. Green. Routledge.  s. 68-77. 

Załuska-Strömberg, Apolonia (1986). Pieśń Hyndli. W: Edda poetycka. Wrocław, Kraków [etc.]: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.