Określenia człowieka w języku staronordyckim: między męskością a uniwersalnością
Pozwólcie, że podzielę się dziś refleksjami na temat tłumaczenia licznych słów oznaczających ludzi w Eddzie poetyckiej, a szczególnie w pieśni Hávamál, nad którą obecnie pracuję.
Język staronordycki: bogactwo określeń człowieka
Język staronordycki dysponuje imponującą liczbą słów na określenie człowieka. Zdarzało mi się tłumaczyć jedno słowo na człowiek/ludzie, kolejne tak samo, następne tak samo i w końcu zaczęłam się wewnętrznie złościć, że nie mogę znaleźć więcej synonimów. Mamy co prawda "osoby", "persony", "istoty ludzkie", "osobniki", "indywidua" czy "śmiertelników", ale każde z nich jest dość specyficznie nacechowane i trudno zastąpić nim po prostu ludzi.
Tam, gdzie staronordycka poezja wzbija się na wyżyny różnorodności i precyzji, my pozostajemy przy tym samym określeniu. Być może wynika to z różnic w tradycji literackiej – w poezji staronordyckiej szczególna dbałość o rytm i alliterację wymuszała stosowanie synonimów, co wzbogacało język i budowało jego metaforyczną głębię.
Niektóre przykłady to: maðr, halr czy gumi, ale także poetyckie złożenia takie jak aldafaðr (ojciec ludzi/czasów). Istnieją również terminy używane w literaturze staronordyckiej, które odnoszą się do ludzi w specyficznych kontekstach: drengr (dzielny młodzieniec), karl (starszy mężczyzna) czy hölðr (człowiek wysokiego urodzenia).
Spójrzmy na takie słowa:
1) Manneskja
Człowiek (neutralnie płciowo). Rzadkie w starych tekstach, częstsze od czasów reformacji. Słowo to przypomina niemieckie Mensch czy angielskie mankind i z czasem zaczęło zastępować maðr w wielu kontekstach. Przykład: "Hann tók manneskju hold" – "Przyjął ludzką postać".
2) Mannfjölð / Mannfólk / Mannkind / Mannkyn
Wszystkie te słowa oznaczają ludzkość, zbiorowość ludzi, rodzaj ludzki. Używane w odniesieniu do ludzi jako gatunku lub wspólnoty. Przykład: "Ok ólusk þaðan af mannkindir" – "I od nich narodziła się ludzkość". W staronordyckiej poezji te określenia często pełniły funkcję synonimów w poetyckiej ekspresji, umożliwiając zachowanie rytmu i aliteracji.
3) Fólk
Ludzie, społeczność, gospodarstwo domowe. W staronordyckiej poezji i sagach fólk odnosiło się zarówno do wspólnoty ludzi (np. "heimilis-fólk" – "domownicy"), jak i zbiorowości o szerszym znaczeniu. Co ciekawe, kvennfólk oznaczało kobiety, ale karlfólk nie było używane – zamiast tego funkcjonowało karlmenn.
4) Maðr
Ogólne określenie człowieka, niezależnie od płci. W tekstach staronordyckich maðr oznacza istotę ludzką (homo sapiens), podobnie jak łacińskie homo czy greckie ἄνθρωπος. Odmienia się dość specyficznie przez przypadki i liczby np. menn (liczba mnoga – ludzie).
5) Þjóð
Oznacza lud, społeczność, zbiorowość ludzi. Nie jest przypisane do konkretnej płci. Stopniowo w języku islandzkim ewoluowało do znaczenia "naród".
6) Firar
Ludzie. Używane w poezji.
7) Ýtar
(znów!) Ludzie; "ýta synir" to synowie ludzi, a "ýta kyn" - ludzkość.
Terminy odnoszące się wyłącznie do mężczyzn
Halr
Mężczyzna, często w znaczeniu „gospodarz” lub „pan domu”. Występuje tylko w odniesieniu do mężczyzn w tekstach staronordyckich, a zwłaszcza w poezji. W Hávamál: Np. "halr er heima hverr" – "każdy (mężczyzna) jest panem u siebie" (Hm. 36).
Gumi
Mężczyzna, zwłaszcza w kontekście poezji. Wszystkie odniesienia w literaturze, w tym w Hávamál, dotyczą mężczyzn, np. "við gesti reifr gumi" – "wobec gości radosny mężczyzna" (Hm. 102).
Drengr
Mężczyzna, wojownik, młodzieniec. Termin ten ma wyraźnie męskie konotacje, wskazując na odważnych, honorowych mężczyzn. Nie pojawia się w Hávamál, ale jest powszechny w sagach. W najwcześniejszym znanym użyciu, słowo drangr oznaczało "skałę" lub "filar". Później słowo to zaczęło odnosić się do młodych, nieżonatych mężczyzn, czyli kawalerów. W końcu drengr nabrał głębszego znaczenia, stając się synonimem osoby odważnej, honorowej i szlachetnej. To słowo nie odnosiło się już tylko do młodych mężczyzn, ale także do dorosłych o wysokim morale. Zdarzało się także, że stosowano je do kobiet jako wyraz szacunku i uznania. Na przykład w Sadze o Njalu opisano Bergthorę jako "kvennskörungr mikill ok drengr góðr" – "wspaniała kobieta i dobry drengr". Współczesne duńskie dreng i islandzkie drengur oznacza "chłopca", zaś w języku szwedzkim dräng odnosi się do "parobka" lub "pomocnika gospodarza".
Karl
Starszy mężczyzna, gospodarz, chłop. Zawsze odnosi się do mężczyzn, często z konotacją starszego wieku lub niższego statusu społecznego. "Pieśń o Rigu" opisuje powstanie klas społecznych, w tym klasy wolnych chłopów - ich reprezentantem jest chłopiec o imieniu Karl.
Verr
Poetyckie określenie mężczyzny, męża lub wojownika. Stąd bierze się też określenie Odyna jako Veratýra - boga ludzi, mężczyzn, wojów.
Hölðr
Mężczyzna, bohater, człowiek wysokiego urodzenia (zwykle mężczyzna). Chociaż może oznaczać człowieka ogólnie w poezji, domyślnie odnosi się do mężczyzn, szczególnie w kontekście osób wysoko urodzonych.
Hávamál – pieśń pełna wieloznaczności
Pieśń Hávamál, będąca jednym z najbardziej znanych tekstów Eddy Poetyckiej, zawiera bogactwo określeń odnoszących się do człowieka. Często są one używane w różnorodnych kontekstach, które otwierają pole do interpretacji: czy podmiot liryczny, którym jest tu Odyn, mówi o ludziach jako takich, czy wyłącznie o mężczyznach? W zdominowanym przez mężczyzn społeczeństwie wikingów, gdzie walkę i odwagę ceniono ponad wszystko, naturalne wydaje się założenie, że odniesienia dotyczą mężczyzn. Jednak język staronordycki, szczególnie w pieśni Hávamál, oferuje bardziej złożony obraz.
Maðr: człowiek czy mężczyzna?
Najczęściej używanym terminem w tej pieśni jest maðr, które oznacza istotę ludzką, nie wskazując jednoznacznie na płeć. Przykładem może być strofa 8:
Hinn er sæll,
er sér of getr
lof ok líknstafi;
ódælla er við þat,
er maðr eiga skal
annars brjóstum í.
W tłumaczeniu Carolyne Larrington na angielski strofa brzmi jednoznacznie męsko:
He’s lucky, the man who can get himself
praise and good will;
very difficult it is when a man lays claim to
what’s in another’s breast.
Moje tłumaczenie stara się zachować neutralność płciową:
Neutralność maðr w oryginale pozwala na bardziej inkluzywną interpretację. Jednak w innych strofach, gdzie pojawiają się terminy takie jak halr czy gumi, podmiot liryczny wyraźnie odnosi się do mężczyzn. Przykładem jest strofa 36:
Bú er betra, þótt lítit sé,
halr er heima hverr.
Dosłowne tłumaczenie:
Lepszy własny dom, choćby mały,
każdy mężczyzna jest panem u siebie.
Tu nie ma wątpliwości – halr to mężczyzna, gospodarz, co wpisuje się w patriarchalne ramy ówczesnej kultury.
Wybory tłumacza: między wiernością a konwencją
Praca tłumacza Eddy wymaga balansowania między wiernością oryginałowi a uwzględnieniem współczesnych konwencji językowych. Na przykład w strofie:
Eldr er þörf
þeim er inn er kominn
ok á kné kalinn;
Tłumaczenie na polski mogłoby brzmieć:
Ogień niezbędny
jest temu, co przyszedł
i przemarzł aż do kolan.
Choć można by w duchu dzisiejszych czasów napisać "temu lub tej", takie równościowe podejście wyszłoby poza konwencję poetycką i zakłóciłoby rytm tekstu. Staram się więc znaleźć równowagę między archaicznym duchem pieśni a inkluzywnością, która może być istotna dla współczesnego czytelnika.
Podsumowanie: uniwersalność człowieka w Hávamál
Przyglądając się różnym określeniom człowieka w Hávamál – od neutralnego maðr, przez poetyckie gumi, aż po męskie halr – widać, jak bogaty i wieloznaczny jest język staronordycki. Pieśń, choć osadzona w męskim świecie wikingów, pozostawia miejsce na interpretacje bardziej uniwersalne. Mam nadzieję, że w tłumaczeniu uda mi się wydobyć te niuanse.